Welkom Quest-lezers! Je komt hier misschien via het stukje in de Quest van januari 2013. Als taalwetenschapper bestudeer ik het Siwu (spreek uit: “Siwoe”), gesproken in het zuidoosten van Ghana. Eén van de dingen die ik onderzocht heb zijn de vele klankwoorden van het Siwu.

Wil je meer weten over mijn taalonderzoek in Ghana? Beluister dan het volgende korte interview door Dolf Jansen. Daarin vertel ik over mijn veldwerk in Ghana en hoor je ook geluidsopnames van ideofonen in het Siwu. (Ideofonen, zo noemen we “klankwoorden” in de taalkunde.)

Het stukje in de Quest is gebaseerd op een interview in NRC Handelsblad. Als je wilt kun je dat hier nalezen.

Een taal vol klankwoorden?

In een kort stukje over “rare taal” is het belangrijk om te laten zien hoe anders het Siwu is dan het Nederlands. En Quest heeft volkomen gelijk: het Siwu is een taal die heel mooi klinkt en die hardstikke interessant is om te onderzoeken. De klankwoorden van het Siwu zijn zo interessant dat ik er een heel proefschrift aan gewijd heb.

Bij het artikel in de Quest staat een plaatje van een auto met een kapotte motor waarbij iemand “bedoembedoembedoem… kgggg” zegt. Een Siwu-spreker zou gewoon zeggen: Kaa ɔ kpì. ‘De auto is kapot.’ De monteur zou zeggen: Aa, tã mɛ lo nyɔ. Lo bu sɔ ìyèbi ìitere kukaakɔ. ‘Oh, even kijken. Ik denk dat de motor niet goed loopt.’ Heel misschien, als er een raar tikje in de motor zou zitten of als de motor tijdens het rijden schokkerig loopt, zouden ze een ideofoon gebruiken. Net zoals wij misschien een gebaar zouden gebruiken om het uit te beelden.

Communiceren de Mawu —de sprekers van het Siwu— alleen in klankwoorden? Natuurlijk niet. Het Siwu heeft ook heel veel gewone woorden. Naamwoorden zoals ɔ̀bi ‘kind’, ndu ‘water’, kàmɔ ‘rijst’, en kàsukutu ‘werktuig om palmolie mee te maken’. Werkwoorden zoals we ‘kauwen’, tere ‘rennen’, yɛ ‘zeggen’, fudza ‘wit zijn’. Bijvoeglijke naamwoorden zoals yɛtɛ ‘nieuw’ en siarè ‘groot’. Bijwoorden zoals gbidii ‘heel erg’,  kukaakɔ ‘supergoed’.

Waarvoor gebruik je ideofonen in het Siwu?

Waarom heeft het Siwu dan zoveel ideofonen? Dat is precies wat ik in mijn proefschrift onderzocht heb. Niet om alle communicatie mee te doen. Maar om heel precies te communiceren op momenten dat het er echt toe doet. Als ik wil laten zien dat ik kan bogen op persoonlijke ervaring bijvoorbeeld. (Eigenwijze klant: ‘Maar is het niet gewoon de afstelling van de kleppen? De monteur: ‘Moet u horen meneer. Als de zuiger aanloopt doet ‘ie ketetoeng ketetoeng; maar als het de klepstoters zijn klinkt het meer van gnn-tata-gnn-tata-gnn. Ik hoor het eerste.’) Of als ik samen met iemand een ervaring wil herbeleven. (Weet je nog toen we met die kapotte knalpijp door de Gotthardtunnel reden?) Dán gebruik ik ideofonen. Met gewone woorden kan ik praten, maar met ideofonen kan ik een gebeurtenis tot leven brengen.

Het Siwu is bijzonder vanwege die ideofonen — als je het vergelijkt met het Nederlands. Maar er zijn heel veel andere talen in de wereld waarin ook ideofonen voorkomen. Het Japans heeft er bijvoorbeeld ook duizenden. Hiernaast zie je een voorbeeld: bukubuku (spreek uit “boekoeboekoe”) betekent ‘enorm dik’. Of beter: flubberig. Maar ook het Zulu uit Zuid-Afrika, het Quechua uit Zuid-Amerika, en het Turks en het Baskisch van dichter bij huis hebben veel ideofonen. Eigenlijk is het Nederlands samen met wat andere Europese talen vrij uitzonderlijk omdat het zo weinig ideofonen lijkt te hebben!1

Hoe kun je eigenlijk een beweging nabootsen in spraak?

In het Nederlands kennen we niet veel ideofonen, en áls we ze al hebben bootsen ze vooral geluiden na. Vandaar ook dat de schrijver van het Quest-artikel lijkt te denken dat het in het Siwu ook gaat om het nabootsen van geluiden. Maar dat is niet zo: ideofonen in het Siwu gaan vaker over niet-geluiden (bv. hoe dingen voelen of bewegen) dan over geluiden! Het is helemaal niet moeilijk om andere zintuigelijke ervaringen na te bootsen in spraak. Denk maar na: je ziet een beweging zonder geluid. Hoe boots je die na? Je gaat waarschijnlijk de structuur van de gebeurtenis nadoen. Misschien zit er herhaling in. Dan kun je een lettergreep herhalen. Misschien stopt ‘ie abrupt. Dan kun je een ideofoon maken die net zo abrupt stopt. Misschien is het een heel lichte beweging of juist een heel wijdse. Dan kun je je lippen dicht bij elkaar houden of juist wijd open doen. Allemaal manieren waarop je met taal kunt schilderen zonder dat je geluiden nabootst.

Dat zijn de manier die je ook in ideofonen terugvindt. Zo kan het dat het Siwu ideofonen heeft voor geluiden, maar ook voor bewegingen, visuele patronen, texturen, smaken, en zelfs innerlijke gevoelens. Je zou ook kunnen zeggen dat het Siwu een eeuwenoude traditie heeft van eenwoordgedichten: woorden die in één adem gebeurtenissen tot leven brengen. Natuurlijk zijn niet al die ideofonen direct te begrijpen voor ons. Hoe je precies schildert met klanken is voor een deel cultureel bepaald. Net zoals schilderen met kleur trouwens — iemand die nog nooit een schilderij gezien heeft zal weinig begrijpen van sommige werken van Herman Brood!

Waarom het Siwu?

Tot slot — waarom doe ik onderzoek naar het Siwu? Dat heb ik al een beetje uitgelegd: vanwege de ideofonen. Maar goed, best veel talen hebben ideofonen, dus waarom veldwerk doen in Ghana bij de Mawu? Een belangrijke reden is dat het Siwu nog nauwelijks beschreven is. Het is een taal waarvan we weinig weten, en die bovendien weinig sprekers heeft en daarom het gevaar loopt ooit te verdwijnen. Taalwetenschappers doen hun best om dat soort talen te onderzoeken nu het nog kan: elke taal bevat namelijk weer andere oplossingen voor de communicatiebehoeften van de mens. Om de mogelijkheden en grenzen van het menselijk taalvermogen in kaart te brengen moet je naar zo veel mogelijk verschillende talen kijken. Daarom dus het Siwu. Al spelen het mooie landschap en de aardige mensen natuurlijk ook een rol!

Voel je vrij hier nog wat rond te kijken — en als je een vraag hebt hoor ik het graag!

1. Of dat echt zo is, dat ben ik nu aan het onderzoeken. Als je goed luistert naar alledaagse gesprekken in het Nederlands hoor je ook nog wel eens een ideofoon langsvliegen. [↩]